Kim może i powinien być lider wśród seniorów w lokalnej społeczności? Przedstawiamy Wam napisany przez nas rozdział poradnika „Przestrzeń dla seniorów”, wydanego przez Fundację Mapa Pasji.

Publikacja ta, mamy nadzieję, będzie dla seniorów pomocą i inspiracją do działania na rzecz swoich lokalnych środowisk – również w trudnych czasach pandemii COVID-19 i po nich.

Pod tym linkiem można pobrać cały poradnik „Przestrzeń dla seniorów. Poradnik aktywnego seniora”. Zapraszamy do lektury!

Ludzie jako gatunek w ciągu tysięcy lat ewolucji zdominowali świat. Udało nam się to nie dlatego, że jesteśmy szczególnie silni, nadzwyczaj szybcy, czy że mamy wyjątkowo wrażliwe zmysły. Słonie są od nas znacznie silniejsze, gepardy szybsze, sowy mają lepszy od nas wzrok, a psy węch. A jednak to my podporządkowaliśmy sobie świat. O naszym sukcesie gatunkowym zdecydowały inne cechy. Jedną z nich jest umiejętność współpracy.

Ludzie od wieków łączą się w społeczności i grupy, by podejmować wspólnie przedsięwzięcia i realizować wspólne cele. Zakładamy rodziny, by wychować dzieci, zapewnić sobie bezpieczeństwo, wspierać się i spełniać w bliskości z drugim człowiekiem. Zakładamy firmy, by wykorzystując nasze umiejętności i pomysły, zarabiać pieniądze. Każde stowarzyszenie czy fundacja to także grupa ludzi, którzy zebrali się, by wspólnie coś zrealizować, coś osiągać: chronić przyrodę, poprawić jakość życia osób niepełnosprawnych, wyleczyć chorych, rozwinąć jakąś dziedzinę nauki czy kultury… Nasze społeczne doświadczenie mówi, że każda grupa, która chce zrealizować jakiś cel, potrzebuje lidera. Organizacje i społeczności seniorskie nie są tu wyjątkiem.

Nawet jeśli w Twojej społeczności spotykacie się przede wszystkim dla przyjemności, by miło spędzić ze sobą czas, potrzeba lidera pojawi się, gdy tylko będziecie chcieli zrealizować jakieś przedsięwzięcie – czy będzie to wspólna wycieczka, wyjście do kina, zorganizowanie przyjęcia imieninowego, czy zbiórki funduszy na szczytny cel. Jeśli działasz w fundacji, stowarzyszeniu albo innej organizacji, potrzeba lidera jest tym bardziej widoczna.

  1. Kim jest lider?

Bycie liderem w środowisku seniorów zasadniczo nie różni się od bycia liderem w biznesie czy polityce. Choć każde środowisko, zespół grupa ma swoją charakterystykę, to rola, postawa i kompetencje lidera są podobne.

Leadership

Angielskie słowo leadership pochodzi od starosaksońskiego lithan i loedan, co oznacza podróżowanie razem w jednym kierunku. Polskie tłumaczenie – przywództwo – nie do końca oddaje sens słowa leadership. Przywództwo wywodzi się od starosłowiańskich słów oznaczających wodze, cugle, oznacza więc raczej rządzenie, kontrolowanie, narzucanie kierunku. Ken Blanchard, guru leadershipu, pisze w książce „Przywództwo wyższego stopnia”, że leadership „(…) to nie jest coś, co się robi ludziom, ale coś, co się robi z ludźmi”. Leadership to „umiejętność wpływania na ludzi poprzez wyzwalanie ich siły i potencjału w celu umożliwienia im dążenia do większego dobra”.

W organizacjach często ten, kto jest liderem, pełni również formalną funkcję np. prezesa, dyrektora, szefa projektu. Jednak formalnie nadane stanowisko nie jest konieczne do bycia liderem. I sama formalnie nadana funkcja do bycia liderem nie wystarczy. Kim w takim razie jest lider? Dobry lider to ktoś, kto umie wyzwalać w ludziach motywację do działania i chęć rozwoju oraz potrafi budować wspierające się zespoły.

Rola lidera przejawia się w różnych działaniach. Według koncepcji Boba Kaisera i Roberta Kaplana „versatile leadership”, sprawne „bycie na czele” wymaga równowagi między czterema wymiarami:

  • zarządzaniem strategicznym (tworzenie angażującej wizji i celów),
  • zarządzaniem operacyjnym (zarządzaniem finansami, projektami, codzienną aktywnością),
  • leadershipem angażującym (wyzwalanie motywacji, tworzenie warunków do indywidualnego i zespołowego wzrostu),
  • leadershipem forsującym (wymagania, podział zadań, rozliczanie).

Dobry lider łączy w sposób zrównoważony wszystkie te wymiary. Zrównoważony oznacza, że żaden z obszarów nie jest niedowartościowany, ale też żaden nie dominuje.

2. Lider i zespół – czego możemy nauczyć się od dzikich gęsi?

Gęś gęgawa

Gęś gęgawa podczas migracji jest w stanie pokonać ok. 2,5 tysiąca kilometrów[1] [2] . To nie tylko kwestia jednostkowej wytrzymałości i budowy anatomicznej przystosowanej do dalekich lotów. Równie ważne, a może nawet ważniejsze, jest to, w jaki sposób gęsi organizują się w stadach podczas migracji.

Mądre gęsi:

  • są konsekwentne w dążeniu do celu, choć zdarza się, że muszą korygować trasę,
  • pokonują przeciwności – nie mają prognoz pogody! Wiatr, opady i temperatury je zaskakują!
  • są zdeterminowane – nie zawracają,
  • współpracują – komunikują się w locie, ostrzegając się i informując,
  • rozkładają siły – lecą naprzemian lotem aktywnym (który wymaga większego wysiłku) i pasywnym[3] [4]  (w ktorym regenerują siły),
  • troszczą się o siebie wzajem – kiedy jeden z osobników słabnie lub jest chory, do pomocy „oddelegowują” 2 zdrowe gęsi,
  • …i przewodzą na zmianę – dzięki ciągłym zmianom na czele stawki oszczędzają do 70% energii!!!

Część podróży ptaki pokonują lotem pasywnym, dzięki czemu są w stanie pokonywać tak wielkie odległości. Osobnik lecący na czele leci lotem aktywnym, musi pokonywać opór powietrza, co wymaga dużego wysiłku. Dlatego gęsi podczas lotu co jakiś czas zmieniają lidera – ten, który schodzi z czołowej pozycji, może odpocząć, lecąc na pozycji mniej wysiłkowej, natomiast pozycję lidera zajmuje osobnik mający więcej sił, wypoczęty. Rolą lidera gęsiego stada jest poderwać stado do lotu i wyznaczyć kierunek (podjąć decyzję i zainicjować działanie). Gdyby przewodnik stada leciał na czele przez całą podróż, prawdopodobnie skończyłaby się ona szybko i nie po myśli stada. Możliwe, że tragicznie dla przywódcy.

Istotą leadershipu jest partycypacja. To, że jesteś liderem, nie znaczy, że wszystko musisz robić sam lub że musisz osobiście nadzorować i troszczyć się o wszystko, co dzieje się w Twojej społeczności czy organizacji. To byłoby niezdrowe tak dla Ciebie, jak i dla grupy, której przewodzisz. Nieustanne bycie na czele – zarządzanie, przywództwo – wyczerpuje, tak fizycznie, jak i psychicznie. Szczególnie w przypadku lidera-seniora ważna jest troska o własny dobrostan i rozsądne dysponowanie własnymi zasobami. Twoja liderska rola nie polega więc na osobistym nadzorowaniu czy wykonywaniu wszystkiego, co dzieje się w Twojej społeczności. Twoje zadanie to przede wszystkim organizowanie warunków do konsultacji i dyskusji wokół pomysłów i projektów, moderowanie zespołowego podejmowania decyzji, dbanie o zrównoważony podział obowiązków i odpowiedzialności. Jedną z bardzo ważnych umiejętności lidera jest dzielenie się odpowiedzialnością, czyli właśnie partycypacja.

Jako lider musisz być cierpliwy i konsekwentny we włączaniu innych członków społeczności w podejmowanie decyzji i działania. Zarówno kompetencje i umiejętności, jak i odpowiedzialność nabywa się stopniowo, a to wymaga czasu. Wielu szefów obawia się, że nikt nie wykona zadania i nie weźmie za nie odpowiedzialności tak, jak oni mogliby to zrobić. Taka „szefowska” postawa sprawia, że sam szef jest coraz bardziej zmęczony, zaś jego współpracownicy nie mają możliwości rozwinąć skrzydeł. Używam tu słowa „szef”, by podkreślić różnicę pomiędzy taką postawą, a postawą lidera przewodzącego swojej społeczności czy organizacji w sposób partycypacyjny.

Do refleksji:

Zastanów się i odpowiedz sobie na pytania:

  • Czy masz siły i jesteś gotowa/gotowy stanąć na czele, biorąc odpowiedzialność za podjęte działania i za ludzi w nie zaangażowanych?
    • Czy potrafisz – przynajmniej od czasu do czasu – zejść z piedestału, podzielić się władzą i odpwiedzialnością?
    • W jaki sposób tworzysz przestrzeń dla innych?
    • Czy opisując sukcesy, częściej mówisz „ja” czy „my”?
    • Co z Twoją cierpliwością i wyrozumiałością – cechami niezbędnymi, by dać innym członkom zespołu czas na rozwinięcie skrzydeł?
    • Na czyją pomoc chcesz i możesz liczyć jako lider?
    • Co zaliczasz do swoich „mocnych stron”? Jakie umiejętności, telenty, motywacje wnosisz do grupy?
    • W jakich obszarach potrzebujesz wsparcia? Jakie umiejęntości i postawy będziesz rozwijać i wzmacniać w swoim zespole?

3. Ekwipunek lidera

Istnieją pewne cechy i umiejętności, które w byciu liderem są niezbędne, a przynajmniej przydatne. Od nich zależy nie tylko osiągnięcie celu, ale także to, jak będzie wyglądała droga do niego – czy będzie satysfakcjonująca, czy raczej pełna frustracji. Oto, jakie kompetencje i umiejętności będą Ci potrzebne w realizowaniu Twojej roli lidera:

3.1 Formułowanie i komunikowanie celów

Najczęściej to lider jest autorem, a na pewno powinien być strażnikiem celu społeczności. Ten cel w organizacjach wyrażany jest w postaci misji i wizji. W grupach nieformalnych zwykle nie są one sformułowane, lecz są pewną ideą, z którą wszyscy członkowie się identyfikują. Misja i wizja wyznaczają kierunek działań. Twoją rolą lidera jest pamiętać i przypominać o nich – oceniając kolejne pomysły, projekty czy zmiany, określać, czy są one zgodne z misją i wizją Twojej społeczności. Lider jest osobą, która zna i przypomina pozostałym odpowiedź na pytanie „dokąd zmierzamy?” i „kim chcemy być?”. Również lider odpowiada za opracowanie i realizację strategii działań. Co– jak już powiedzieliśmy– nie oznacza, że będziesz tę strategię obmyślać i opracowywać sam. Twoją rolą w tym procesie będzie zachęcanie wszystkich członków grupy do dialogu, prowadzenie konsultacji i dyskusji, analizowanie możliwości. Ponadto lider pomaga i zachęca do odkrywania i nazywania wartości w organizacji czy grupie, a także wskazuje i docenia działania i zachowania, które są ich wyrazem.

Misja – to odpowiedź na pytanie, czego chcemy dokonać w swoim środowisku, społeczności, czy nawet co chcemy zrobić dla świata, ku czemu będziemy dążyć, z czego chcielibyśmy być dumni. Np. „Zintegrowane lokalnie społeczeństwo osób starszych” (Klub Trzeciego Wieku).

Wartości – są to wzorce postępowania, które pokazują, jacy jesteśmy i jacy chcemy być. Np. zaangażowanie jako wartość wyraża się w podejmowaniu wysiłków, poszukiwaniu możliwości; tolerancja oznacza powstrzymywanie się od ocen osób i organizacji o innych wartościach czy sposobach działania, w życzliwym zainteresowaniu różnorodnością; odpowiedzialność – w szacowaniu ryzyka i kosztów związanych z podejmowaniem lub niepodejmowaniem działań.

Misja i wartości w organizacjach często wyrażane są w formie skrótowej – hasła. Np. „Jesteśmy dla siebie i otwarci dla innych” (Klub Seniora Megawat), „Działamy dla pokoleń” (Wrocławskie Centrum Seniora).

Wizja – to odpowiedź na pytanie, jaką chcemy być organizacją, kim chcemy być w przyszłości i jak ma wyglądać nasza organizacja.

Strategia – to praktyczny wyraz misji i wizji, czyli generalny plan działania. Może zawierać plany średniookresowe (np. roczne) i operacyjne (np. na bieżący tydzień czy konkretny dzień). Lider pełni tu głównie funkcje zarządcze, menedżerskie.

3.2 Branie odpowiedzialności i dzielenie się odpowiedzialnością

Liderzy często są siłą sprawczą i uruchamiającą działanie organizacji czy grupy. Najczęściej niejako naturalnie przejmują potem kontrolę i odpowiedzialność za jej działania. Tymczasem świadomy lider rozumie, że jego zadaniem jest, owszem, uruchomienie grupy, ale na dalszych etapach jej funkcjonowania jego rola to przede wszystkim tworzenie środowiska, w którym członkowie i współpracownicy mogą i są zachęcani do brania na siebie odpowiedzialności i zadań. Będąc liderem, zwróć więc uwagę na to, aby stopniowo ale konsekwentnie rezygnować ze sprawowania nadzoru, robiąc miejsce dla inicjatyw, pomysłów, działań i odpowiedzialności innych osób.

Jako lider nie musisz i nie powinieneś nad wszystkim czuwać osobiście. Odpowiedzialność członków środowiska rośnie proporcjonalnie do pozostawionej im wolności oraz udzielanego im wsparcia. Aktywność, obecność i odpowiedzialność lidera to zachęcanie ludzi do:

  • podejmowania decyzji,
  • realnego wpływu na funkcjonowanie organizacji,
  • rozwoju kompetencji.

Powinieneś jednak mieć świadomość ryzyka związanego z takim stylem przewodzenia organizacji i ludziom. Ryzyko polega na tym, że w procesie uczenia się i rozwoju oraz stopniowego przejmowania odpowiedzialności ludzie będą popełniać błędy i będą potrzebować czasu. Może to oznaczać, że Twoja grupa będzie przeżywała chwilowe spadki efektywności, a Ty możesz mieć poczucie straty czasu i energii („sam zrobiłbym to szybciej i lepiej”). Będąc liderem,  w takich sytuacjach musisz zadać sobie pytanie, czy Twoją grupę stać na poniesienie kosztów ewentualnego błędu, czy też stanowi on zbyt duże ryzyko dla całości działań i trzeba podjąć interwencję.

3.3 Wiarygodność

To, co sprawia, że ludzie chcą iść za liderem, to jego wiarygodność. Źródłem Twojej liderskiej wiarygodności są przede wszystkim Twoja autentyczność, spójność, transparentność i skuteczność.

Autentyczność – oznacza, że nie udajesz kogoś, kim nie jesteś, nie odgrywasz roli. Pokazujesz wprost swoje wartości, dzielisz się swoimi zasobami, ale też nie ukrywasz słabości, wahań, czy braków. To szczególnie otwiera przestrzeń dla współpracowników, którzy czują, że we współdziałaniu z liderem mogą nie tylko brać, ale też dać coś od siebie.

Spójność – wyrasta ze świadomości siebie. Spójny lider działa zgodnie z własnym zbiorem wartości, przekonań, stylów działania.

Transparentność (sprawiedliwość i uczciwość) – czasami lider musi powiedzieć czy zrobić coś, co nie jest popularne ani łatwe, czasami musi interweniować, kiedy dostrzega, że naruszane są wartości jego środowiska, zagrożone są projekty lub realizacja celów. To, co pozwoli Ci zachować status lidera pomimo takich działań, to odwołanie się do obiektywnych, ważnych i prawdziwych powodów takiego działania. Transparentność daje ludziom poczucie, że w podejmowaniu trudnych decyzji lider jest zrozumiały, racjonalny, uczciwy i sprawiedliwy, to zaś wzmacnia więzi wewnątrz grupy i nie tylko nie pozbawia lidera jego wyjątkowego statusu, ale nawet może się stać źródłem jego siły i wiarygodności.

Skuteczność – nawet najbardziej charyzmatyczny lider może prowadzić organizację na manowce. Miarą lidera jest osiąganie przez jego grupę założonych celów, sprawność działania i rozwój społeczności.

3.4 Automotywacja i motywowanie

Jako lider jesteś motorem organizacji, powinieneś więc przede wszystkim poznać źródła motywacji własnej. Poznając siebie, zyskasz dostęp do wiedzy o mechanizmach motywacyjnych swoich współpracowników.

Istnieją dwa źródła motywacji: mieć i być.

Mieć to znaczy uzyskiwać ważne dla siebie korzyści. Możemy więc chcieć mieć rzeczy materialne (samochód, pieniądze, wakacje), ale też mieć to, co niematerialne (święty spokój, towarzystwo, pozycję społeczną). Większość ludzi nie ma problemu z określeniem ważnych dla nich korzyści. Zazwyczaj nie jest trudne wskazanie, co chcemy mieć, a co za tym idzie, świadome podjęcie decyzji, co jesteśmy gotowi zrobić, by to osiągnąć. Jako lider organizacji seniorskiej możesz chcieć np. lepszej siedziby dla swojej społeczności, dodatkowych środków na działalność lub częstszych wyjazdów studyjnych.

Rzadziej zastanawiamy się nad tym, jacy chcemy być. Ten filar ludzkiej motywacji nazywamy wartościami. Podzielając pewne wartości (np. mądrość, odpowiedzialność, solidarność), poszukujemy takich zachowań i sposobów działania, po których my sami oraz inni poznają, że jesteśmy właśnie odpowiedzialni, solidarni czy mądrzy.

Optymalnym dla motywacji człowieka jest uzyskiwanie zarówno korzyści, jak i realizowanie wartości. W takim stanie ludzie czują się spełnieni i szczęśliwi. Naruszenie któregokolwiek z tych filarów zaburza motywację. Jeśli możemy wyłącznie realizować wartości, ale nie przynoszą nam one korzyści, „motywacyjnego paliwa” nie wystarczy nam na długo. Z drugiej strony – nawet uzyskując korzyści ale wbrew lub z pominięciem ważnych dla nas wartości, ryzykujemy cynizmem i wyrachowaniem.

Angażując ludzi w działania, zadbaj o odpowiedni balans ich motywacji – tej w obszarze być i tej w obszarze mieć. W obszarze mieć nie musi to oznaczać wynagrodzenia pieniężnego, lecz może być innym rodzajem korzyści (np. uczestnictwo w wydarzeniach, dyplom uznania, publiczne docenienie, funkcja w organizacji). W obszarze być ludzie potrzebują potwierdzenia, że dostrzegasz za ich zachowaniami ważne dla nich wartości. Czasami banalne wydawałoby się „dziękuję za twoje zaangażowanie”, „to było odpowiedzialne” „cieszę się, że mogę na ciebie liczyć” jest dla kogoś ważnym potwierdzeniem, że jego osobiste być zostało zauważone i nagrodzone.

3.5 Elastyczność i otwartość na zmiany

Jednym z Twoich zadań jako lidera jest zapewnienie rozwoju organizacji. Zdolność do stymulowania, planowania i realizacji zmian to ważne umiejętności, które będą Ci potrzebne. Pamiętaj, że wykonanie kroku naprzód wymaga pozostawienia za sobą tego, co już nieefektywne.

Z pewnością doświadczyłeś, i to nie raz, że rozpoczynając nowy etap swojego życia, nowy projekt, nową pracę, nowy związek, jednocześnie traciłeś coś, co dawało Ci poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa. Kompetencją lidera powinna być szczególna gotowość do wychodzenia poza swoją strefę komfortu, a nawet pewna niecierpliwość i aktywne poszukiwanie wyzwań i szans. To Ty, jako lider, masz swoją postawą i działaniem dodawać wiatru w żagle otaczającym Cię ludziom i dbać, by Twoja społeczność nie popadła w stagnację. Choć elastyczność i otwartość na zmiany tradycyjnie kojarzona jest z młodością i witalnością, jako lider-senior masz dodatkową moc uruchamiania zmian. Tą mocą jest Twoje doświadczenie, znajomości, dojrzałość i asertywność.

Są też takie zmiany, których nie planujemy, które przychodzą wbrew naszej woli, zaskakują i wytrącają z obranego kursu, zakłócają bieżące działania. Niestety rzadko są to zmiany, które postrzegamy jako zmiany na lepsze. Kiedy Twoja społeczność zmierzy się z taką zmianą, Twoją rolą będzie ocenić sytuację – określić, jakie są potrzeby, czym dysponujecie oraz co i jak możecie w tych nowych warunkach zrobić, by odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Zadbaj wtedy o poczucie własnej wartości otaczających Cię ludzi, pomóż im dostrzegać ich talenty. Jednocześnie staraj się zracjonalizować i łagodzić obawy i lęki.

Pandemia COVID-19 jest sytuacją takiej właśnie zaskakującej i wytrącającej z równowagi zmiany. O zagrożeniach i możliwościach wynikających z niej dla seniorów i liderów-seniorów piszemy więcej w rozdziale 12.

Pamiętaj!

Skuteczny i świadomy lider-senior:

  • wyznacza kierunki, inicjuje działania
  • wyzwala w ludziach motywację do działania,
  • dzieli się odpowiedzialnością,
  • jest wiarygodny (autentyczny, spójny, transparentny i skuteczny),
  • zna źródła motywacji własnej i swoich współpracowników,
  • inicjuje, planuje i realizuje zmiany.

Pierwszym krokiem do bycia liderem dla innych jest bycie liderem we własnym życiu. Sprawdź, w jaki sposób działasz, myślisz, co cię porusza, a co hamuje.

Senior jako lider – fragment poradnika „Przestrzeń dla seniorów”